ΤΑΣΟΣ-ΣΚΟΥΠΡΑΣ-ΣΑΚΕΛΛΑΡΙΟΥ-ΧΟΥΛΙΑΡΑΣ

Φράγκικα κάστρα και μεσαιωνικά κτίσματα στην Πελοπόννησο

Έρευνα – παρουσίαση: Δημήτρης Χίλιος

ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΣ. Σε μικρογραφία η Ελλάδα ολόκληρη. Γνώρισε κτηνώδεις επιδρομές, ορκισμένους ανθέλληνες κατακτητές και κατάφερε να διατηρήσει την ελληνικότητα της μέσα από τα ιστορικά μνημεία και τη λαϊκή της παράδοση. Ένα μουσείο ολόκληρη. Άπαρτες, θρυλικές ακροπόλεις, μεσαιωνικά κάστρα και φράγκικα κατάλοιπα, νεκρές βυζαντινές πολιτείες και αμέτρητα ιστορικά ενθυμήματα ανάμεσα στις αναμφισβήτητα πανέμορφες φυσικές εναλλαγές του τοπίου. Όμως η Πελοπόννησος, ο Μοριάς, κατά το μεσαίωνα -εποχή της φράγκικης κυριαρχίας- αλλά και κατά την τουρκοκρατία αργότερα, πέρα από τον αμύθητο πλούτο των ιστορικών - αρχαιολογικών της χώρων, διαθέτει κι ενός άλλου είδους μνημειακούς χώρους - κομμάτι κι αυτοί της ελληνικής ιστορίας. Μεσαιωνικά κάστρα και φράγκικα κτίσματα στην πελοποννησιακή γη περιμένουν τον επισκέπτη και, αν και παραμελημένα, εντελώς ασυντήρητα, πολλές φορές μάλιστα ετοιμόρροπα σηματοδοτούν τις επιρροές αλλά και την εξέλιξη της αρχιτεκτονικής, της πολεμικής τέχνης και του πολιτισμού μας. Ο Μοριάς πέρασε στα χέρια των Φράγκων μετά την πρώτη άλωση της Κωνσταντινούπολης (1204). Μόνο ελληνικό προπύργιο η δυσπόρθητη Μονεμβασιά, ενώ οι Βενετοί κατείχαν τα οχυρά της Μεθώνης και της Κορώνης. Ο Γουλιέλμος Σαμπλίτης χρίστηκε ηγεμόνας του λεγόμενου πριγκιπάτου της Αχαΐας μετά από συμφωνία με τον Γοδεφρείδο Βιλλεαρδουίνο που τον διαδέχτηκε, μια συμφωνία που επικυρώθηκε στο φράγκικο στρατόπεδο του Ναυπλίου από τον τότε Βασιλέα της Θεσσαλονίκης Βονιφάτιο και με την αναγνώριση βέβαια του πάπα Ιννοκέντιου Γ'. Το πριγκιπάτο διαιρέθηκε σε 12 λαϊκές βαρονίες για τους βαρόνους της Φλάνδρας, της Βουργουνδίας, της Γαλλίας και σε 7 κληρικές. Το Άργος και το Ναύπλιο δόθηκαν τιμάρια στον Ότι ντε λα Ρος, κύριο των Αθηνών. Το πριγκιπάτο γνώρισε ακμή επί Γοδεφρείδου Β' Βιλλεαρδουίνου, που έχτισε το κάστρο Χλεμούτσι στη Γλαρέντζα και θεωρήθηκε ο ισχυρότερος ηγεμόνας καθώς κι επί Γουλιέλμου Β' Βιλλεαρδουίνου, που υπέταξε μετά τριετή πολιορκία τη Μονεμβασιά αλλά και τη χώρα των Τσακώνων και των Μελιγγών, έχτισε φρούρια και ίδρυσε νομισματοκοπείο. Σύντομα όμως οι φράγκικες κτήσεις στο Μοριά πέρασαν στα χέρια των Καντακουζηνών και στη συνέχεια των Παλαιολόγων. Μέχρι το 1430 είχε εκλείψει και το τελευταίο ίχνος φράγκικης κυριαρχίας. Κι έτσι, το πριγκιπάτο της Αχαΐας, ως Δεσποτάτο του Μορέως πλέον, γνώρισε στα χέρια των Δεσποτών του Μυστρά τη δόξα του Βυζαντινού λυκόφωτος. Έγινε το πνευματικό και καλλιτεχνικό κέντρο των μεσαιωνικών ελληνικών χρόνων. Εκεί έζησε ο Πλήθων ο Γεμιστός, εκεί χτίστηκαν τα τείχη, τα παλάτια, οι περίτεχνοι ναοί, μνημεία ανυπέρβλητα βυζαντινής τέχνης... Την περίοδο αυτή χτίστηκαν στην Πελοπόννησο κάστρα απόρθητα, θαύματα στρατηγικής με άπαρτους πύργους και πολεμίστρες, φόβος και τρόμος για κάθε πειρατή κι επιδρομέα. Κτίσματα επιβλητικά, ογκώδη. Άλλα σώζονται, ανέπαφα στο χρόνο, κι άλλων τα ίχνη μόνο των ερειπίων μας αφήνουν να συμπεράνουμε τη θέση, τις διαστάσεις και τη χρησιμότητα τους. Ας περιδιαβούμε τα πέτρινα δρομάκια των οχυρώσεων κι ας ανεβούμε τις σκάλες των τειχείων και των περίτεχνων λειτουργικών κτισμάτων, εκείνα τα δρομάκια κι εκείνες τις σκάλες που ανέβηκαν ηγεμόνες και Δεσπότες, Βιλλεαρδουίνοι, Καντακουζηνοί και Παλαιολόγοι... ΑΡΓΟΛΙΔΑ ΠΑΛΑΜΗΔΙ ΝΑΥΠΛΙΟΥ: Χιλιοτραγουδισμένο κάστρο που στεφανώνει την πόλη από τον απότομο ομώνυμο βράχο. Έργο των Βενετών και της κυριαρχίας τους στην πόλη επί Φραγκίσκου Μοροζίνη, (1686) άλλωστε το «λιοντάρι του Αγίου Μάρκου» εντοιχισμένο σε πολλά σημεία, έμβλημα της άλλοτε θαλασσοκράτειρας, δεν αφήνει αμφιβολίες. Τα 857 απότομα σκαλοπάτια, λαξεμένα στο βράχο, θα σας κουράσουν στην ανάβαση, όμως η θέα από ψηλά, μέσα από τις καμάρες θα σας ανταμείψει. Στην κορυφή του λόφου, θα δείτε ερείπια αρχαίων οχυρών και στο ψηλότερο σημείο του κάστρου, που θεωρείτο απόρθητο, το ιστορικό εκκλησάκι του Αγίου Ανδρέα της εποχής των Βενετών. Το 1822 «τ' Αναπλιού το Παλαμήδι» μετά από πολύμηνη πολιορκία έπεσε στα χέρια των επαναστατών του Μοριά και η πτώση του εξέπληξε τους πάντες. Δείτε ανάμεσα στα κελιά των φυλακών επί Όθωνος, και αυτό που φυλακίστηκε από τους... «φιλέλληνες» ο Κολοκοτρώνης. ΑΚΡΟΝΑΥΠΛΙΑ: Στην άκρη του βράχου της χερσονήσου, στα πόδια του Παλαμηδιού, επικοινωνούσε μαζί του με μυστικό πέρασμα. Χτισμένη σε τρία επίπεδα διατηρεί ερείπια κτισμάτων διαφόρων εποχών και κατακτητών. Θα δείτε ερείπια ελληνικού κάστρου αρχαίας ακρόπολης και το «κάστρο των Ελλήνων», βυζαντινό κατάλοιπο πάνω σε μυκηναϊκό κτίσμα. Δυτικά το «Κάστρο των Φράγκων», έργο των Γάλλων δουκών Ντε Λα Ρος με πυροβολεία κι επάλξεις, ενώ δεν υπάρχει ίχνος από το Ενετικό κάστρο «φρούριο Τόρο» γιατί στα ερείπια του χτίστηκε ξενοδοχείο(!!!). Στις οχυρώσεις των Ενετών ανάγλυφα του Αγίου Μάρκου, ο προμαχώνας του Γκριμάνι (1706) και το οχυρό του Ντανιέλ Ντολφίν (1701). Από την παλιά πόλη του Ναυπλίου ανηφορικός ασφαλτοστρωμένος δρόμος οδηγεί στην Ακροναυπλία, ενώ παραλιακός δρόμος φτάνει μέχρι το εκκλησάκι της Παναγίας. ΜΠΟΥΡΤΖΙ: Οχυρωμένο ξερονήσι-φρούριο στην είσοδο του λιμανιού του Ναυπλίου. Επί Βενετών το ένωνε με την Ακροναυπλία αλυσίδα που έφραζε την είσοδο στο λιμάνι για τ' ανεπιθύμητα καράβια. Οχυρώθηκε το 1471 από τους Βενετούς κι είχε ιδιαίτερη στρατηγική σημασία, ενώ οι Τούρκοι αργότερα συμπλήρωσαν την οχύρωση. Υπήρξε κατοικία των δημίων του Παλαμηδιού κι αργότερα λειτούργησε ως ξενοδοχείο. Σήμερα είναι επισκέψιμο με βενζινάκατο, αλλά παραμένει ασυντήρητο, και γίνεται καθημερινά ένας σωρός από πέτρες... ΤΟ ΚΑΣΤΡΟ ΤΟΥ ΛΟΦΟΥ ΤΗΣ ΛΑΡΙΣΑΣ στην περιοχή του Αργούς με ενετικές και φράγκικες μεσαιωνικές προσθήκες (13ου και 15ου αι.) στην αρχαία ακρόπολη με τα πελασγικά τείχη, καθώς και τα ερείπια ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΟΥ ΦΡΟΥΡΙΟΥ στο νησάκι ΡΟΜΒΗ κοντά στο Τολό, που είναι κι αυτό επισκέψιμο με βενζινάκατο, αποτελούν τα σημαντικότερα μεσαιωνικά κτίσματα στην περιοχή της Αργολίδας. ΑΡΚΑΔΙΑ ΚΑΣΤΡΟ ΤΗΣ ΩΡΙΑΣ ή του Ξερόκαμπου, κοντά στον Άγιο Πέτρο και το Άστρος Κυνουρίας. Κατά την παράδοση ανήκε σε γενναία και όμορφη φράγκισσα αρχόντισσα που πολέμησε τους Τούρκους δώδεκα χρόνια και που μονάχα με δόλο κατόρθωσαν να το κουρσέψουν. Άλλωστε το δημοτικό τραγούδι τα διηγείται λεπτομερέστατα. Σήμερα, χάρις στην ιδιαίτερη μέριμνα(!!!), σώζονται μονάχα λείψανα του οχυρωματικού περιβόλου, των πυλών κι ενός πύργου. ΚΑΣΤΡΟ ΤΗΣ ΚΑΡΥΤΑΙΝΑΣ. Από τα εντυπωσιακότερα της Πελοποννήσου. Χτισμένο από τον Ούγκο Ντε Μπρυγιέρ (1245) κι ονομάστηκε «Τολέδο της Ελλάδας» δείγμα χαρακτηριστικό γαλλικής αρχιτεκτονικής. Από τον Γάλλο φρούραρχο το εξαγόρασε ο Ανδρόνικος Παλαιολόγος (1320) οπότε χτίστηκαν βυζαντινές εκκλησίες και μοναστήρια. Κατόπιν πέρασε για λίγο στους Τούρκους, στους Ενετούς και πάλι στους Τούρκους μέχρι την επανάσταση οπότε έγινε ορμητήριο του Κολοκοτρώνη που δεν κατάφερε μήτε ο Ιμπραήμ να το προσβάλει. Το εσωτερικό του κάστρου της Καρύταινας είναι ερειπωμένο ενώ εξωτερικά διατηρείται η οχυρωματική γραμμή του. Ανηφορικό μονοπάτι μέσα από τα καλντερίμια της Καρύταινας θα σας οδηγήσει σ' αυτό. Δείτε το βυζαντινό καμπαναριό της Ζωοδόχου Πηγής (14ου αι.). ΤΟ ΦΡΑΓΚΙΚΟ ΚΑΣΤΡΟ ΤΗΣ ΑΚΟΒΑΣ ανάμεσα στα χωριά Βυζίκι και Γαλατάς, κοντά στα Τρόπαια (13ου αι.) αποτέλεσε έδρα φράγκικης βαρονίας. Σώζονται λείψανα εξωτερικών τειχών και μερικοί πύργοι. ΤΑ ΕΡΕΙΠΙΑ ΦΡΑΓΚΙΚΟΥ ΚΑΣΤΡΟΥ στο Λιοντάρι Μεγαλόπολης (φράγκικη βαρονία «Βελιγοστή»), τα κατάλοιπα ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΟΥ ΦΡΟΥΡΙΟΥ στην κορυφή λόφου στο Παράλιο Άστρους και υπολείμματα τειχών μπροστά στην εκκλησία της Επισκοπής Τεγέας, συμπληρώνουν ότι σώζεται σήμερα από την έντονη παρουσία της φραγκοκρατίας στην περιοχή της Αρκαδίας. ΑΧΑΪΑ ΚΑΣΤΡΟ ΤΗΣ ΠΑΤΡΑΣ: Επιβλητικά ερείπια μεσαιωνικού κάστρου πάνω από την πόλη, χτισμένο με υλικό από πρωτοχριστιανικά αλλά και αρχαιολογικά κτίσματα, ενσωματωμένα οικοδομικά μέλη ναών που χρησιμοποιήθησαν και στις πολλές κατά καιρούς επισκευές. Ο περίβολος σχήματος ακανόνιστου τριγώνου, έχει στα Δ μεγάλο στρογγυλό πύργο και ιδιαίτερη οχύρωση. Το φρούριο άλλοτε περιέτρεχε τάφρος. Σήμερα προσφέρει πανοραμική θέα στην πόλη της Πάτρας και το λιμάνι. ΚΑΣΤΡΟ ΤΗΣ ΩΡΙΑΣ (Β των Καλαβρύτων): Χτισμένο στη φραγκοκρατία από τους βαρόνους Ντυρναί, έχει ενσωματωμένους λίθους και αρχιτεκτονικά μέλη από προχριστιανικά οικοδομήματα. Από εδώ έπεσε κατά την παράδοση η Αικατερίνη η Παλαιολογίνα, κόρη του Βαρόνου της Χαλανδρίτσας για ν' αποφύγει την ατίμωση των Τούρκων (1463). Θα δείτε ερείπια κτισμάτων, κολυμβήθρα, την πλάκα της βασίλισσας και την ντάπια. ΚΑΣΤΡΟ ΤΟΥ ΡΙΟ («Καστέλλι του Μοριά» ή Νεόκαστρο): Αρχικά το έχτισε ο σουλτάνος Βαγιαζίτ ο Β' για να ελέγχει τον Κορινθιακό, γκρεμίστηκε από τους ιππότες της Μάλτας (1603) κι επισκευάστηκε από τους Βενετούς (1713). Οχυρό απόρθητο άλλοτε με 60 κανόνια, σε σχήμα ισοσκελούς τριγώνου, με πύργους και φαρδιά τάφρο με θαλασσινό νερό. Μαζί με το ανάλογο του Αντιρίου απέναντι, θεωρούνταν οι «σιαγόνες του Κορινθιακού». ΚΑΣΤΡΟ ΣΑΝΤΑΜΕΡΙΟΥ: Στην περιοχή της Κάτω Αχαΐας στο ομώνυμο χωριό σώζονται λείψανα του φράγκικου κάστρου που έχτισε στα 1311 ο Νικόλαος Β' Σεν Ομέρ, στην κορυφή του λόφου. Εδώ πέθανε στα 1429 η γυναίκα του Κωνσταντίνου Παλαιολόγου Θεοδώρα. Σε κοντινή απόσταση το ΦΡΑΓΚΙΚΟ ΚΑΣΤΡΟ ΤΗΣ ΑΡΛΑΣ (ερείπια σήμερα) κοντά στο Ελατοχώρι. ΚΑΣΤΡΟ ΧΑΛΑΝΔΡΙΤΣΑΣ: Άλλοτε έδρα βαρονίας, ΝΑ της Πάτρας, σώζονται ερείπια φράγκικου κάστρου και μεγάλου τετράγωνου πύργου. Η εγκατάλειψη κι εδώ ολοφάνερη. Στις εκκλησίες του χωριού φανερή η φράγκικη επίδραση. Με τα ερείπια του μεσαιωνικού κάστρου στην ακρόπολη της αρχαίας Κυναίθης, κοντά στα Καλάβρυτα, συμπληρώνεται ο αριθμός των φράγκικων κτισμάτων στην Αχαΐα. ΗΛΕΙΑ ΚΑΣΤΡΟ ΧΛΕΜΟΥΤΣΙ: Χτίστηκε από τον Γοδεφρείγο Α' Βιλλεαρδουίνο (1220), παραφθορά του αρχαίου ονόματος Χελωνάτα, και θεωρήθηκε το ωραιότερο γνήσιο παράδειγμα Γαλλικής αρχιτεκτονικής του 13ου αι. στην Ελλάδα. Από Φράγκους και Βενετούς πήρε διάφορα ονόματα. Λόγω της προνομιακής θέσεως, δέσποζε όχι μόνο του κάμπου της Γλαρέντζας (Κυλλήνη) αλλά έδινε δυνατότητα ελέγχου των απέναντι νησιών και της Αιτωλοακαρνανίας. Απρόσιτο και ισχυρό οχυρό για την ατείχιστη Ανδραβίδα, πρωτεύουσα του πριγκιπάτου του Μορέως, το σπουδαιότερο κι επιβλητικότερο όλων και το καλύτερα διατηρημένο σήμερα. Εδώ λειτούργησε νομισματοκοπείο που έκοβε τα τορνέζικα νομίσματα. Περιλαμβάνει δύο οχυρωματικούς περιβόλους (εξωτερική κι εσωτερική σειρά τείχους με εξαγωγικό σχήμα). Θολωτές αίθουσες, ίχνη εστιών, μεγάλη αίθουσα υποδοχής, δεξαμενές νερού, παρεκκλήσιο. Παρά τις καταστροφές, διατηρεί την ατμόσφαιρα των ημερών αίγλης που γνώρισε. Γίνονται εργασίες αναστύλωσης. ΠΟΝΤΙΚΟΚΑΣΤΡΟ ΚΑΤΑΚΩΛΟΥ στον όρμο του Αγίου Ανδρέα, χτισμένο πάνω στην ακρόπολη της αρχαίας Φειάς από τους βυζαντινούς αρχικά, ανοικοδομήθηκε από τους Φράγκους (13ος αι.) κι ονομάστηκε Μπο Βουάρ ή Μπελ Βεντέρε, αποτέλεσε ισχυρό φρούριο των Βιλλεαρδουίνων. Για την οικοδόμηση του χρησιμοποιήθηκαν λείψανα αρχαιοελληνικών κτισμάτων, ενώ σήμερα λόγω των πολλών καταστροφών θα δείτε μόνο μέρος των οχυρώσεων. Τα λείψανα του ΚΑΣΤΡΟΥ ΤΗΣ ΩΛΕΝΗΣ, έδρας Λατίνου Επισκόπου στη φραγκοκρατία, ο μισοκατεστραμμένος τα τελευταία χρόνια πύργος της παραλίας του ΚΑΪΑΦΑ, τα μοναστήρια της Φραγκαβίλας και του Φραγκαπηδήματος, τα ερείπια της ΦΡΑΓΚΙΚΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ Αγίας Σοφίας στην Ανδραβίδα (1230) όπου στέφονταν οι διάδοχοι του πριγκιπάτου, το μοναστήρι της ΠΑΝΑΓΙΑΣ ΒΛΑΧΕΡΝΑΣ στην Κυλλήνη που αποπερατώθηκε από τους Φράγκους τα μεσαιωνικά ερείπια στην παραλία Κουνουπελίου, τα ερείπια της Γλαρέντζας που εξαγόρασε και κατέκαυσε ο Κωνσταντίνος Παλαιολόγος για λόγους στρατηγικούς και ο εντυπωσιακός ΒΕΝΕΤΣΙΑΝΙΚΟΣ ΠΥΡΓΟΣ ΣΚΑΦΙΔΙΑΣ, στον περίβολο της μονής, αποτελούν ότι απέμεινε από την έντονη παρουσία Φράγκων και Βενετών στην Ηλεία. Πριν 15-20 χρόνια μία υπερχείλιση του Αλφειού κατέστρεψε κι εξαφάνισε μαζί με το ιστορικό εκκλησάκι του Σωτήρος και τα ερείπια παλιού φράγκικου τελωνείου στην εκβολή του ποταμού κοντά στο αρχαίο και το σημερινό Επιτάλιο (Αγουλινίτσα). ΚΟΡΙΝΘΙΑ ΑΚΡΟΚΟΡΙΝΘΟΣ: Σε βραχόβουνο ύψους 575 μ. πάνω από την πόλη, αποτελούσε πάντα την οχυρωμένη ακρόπολη της Κορίνθου. Το μεγαλύτερο και παλιότερο κάστρο του Μοριά, χτισμένο αυτό και η οχύρωση του που διατηρεί τον φραγκοβυζαντινό κι ενετικό χαρακτήρα, πάνω σε ανάλογο κάστρο και οχύρωση της αρχαιότητας. Στα μεσαιωνικά τείχη υπάρχουν και τούρκικες προσθήκες. Σύγχρονος δρόμος φτάνει μέχρι την είσοδο του Ακροκόρινθου στα Δ, το πιο βατό μέρος με τριπλό τείχος και τρεις πύλες που οδηγούν στο μεγάλο πλάτωμα. Στα 1210 ο Λέων Σγουρός αυτοκτόνησε πέφτοντας έφιππος από τα τείχη προκειμένου να μην πέσει στα χέρια των Φράγκων που με μικρά ενετικά διαλείμματα κατείχαν το φρούριο μέχρι το 1460 οπότε έπεσε στα χέρια των Τούρκων. Το κάστρο εκατοικείτο μέχρι το τέλος της τουρκοκρατίας. Σήμερα έχει ανάγκη ιδιαίτερης μέριμνας και υποστυλωτικών εργασιών. Στην περιοχή της Κορινθίας δείτε ακόμη ερείπια μεσαιωνικών οικοδομημάτων και τείχους στην περιοχή του αρχαίου Φλοιούντα στην Νεμέα, ερειπωμένη φράγκικη εκκλησία, τμήματα του πυλώνα φράγκικου μοναστηριού και λείψανα ΦΡΑΓΚΙΚΟΥ ΚΑΣΤΡΟΥ στην περιοχή της Στυμφαλίας, ενώ από το περίφημο Εξαμίλειον τείχος δεν σώζονται ίχνη. ΛΑΚΩΝΙΑ ΚΑΣΤΡΟ ΤΟΥ ΜΥΣΤΡΑ: Χτίστηκε από τον Γουλιέλμο Β' Βιλλεαρδουίνο στην κορυφή του λόφου της βυζαντινής καστροπολιτείας το 1249 και μετά τη μάχη της Πελαγονίας έπεσε στα χέρια των βυζαντινών για να χτιστεί εκεί ο Μυστράς, πρωτεύουσα του Δεσποτάτου. Μετά από δύσκολη ανάβαση μισής ώρας ανάμεσα από περίτεχνες βυζαντινές εκκλησίες, ερείπια ανακτόρων και αρχοντικών, θα φτάσετε στο κάστρο όπου σώζονται τμήματα τειχών, περιβόλου, κυκλικού προμαχώνα, δεξαμενών και φράγκικου πύργου. Οι οχυρωμένες πύλες, του «Αναπλιού» και της Μονομπασιάς» οδηγούν στις ανάλογες κατευθύνσεις. Στη νεκρή πολιτεία, γίνονται με αργούς «φυσικά» ρυθμούς, εργασίες αναστυλώσεως. ΚΑΣΤΡΟ ΜΟΝΕΜΒΑΣΙΑΣ: Στην κορυφή του θεόρατου και ιδιόμορφου σε σχήμα βράχου της μεσαιωνικής - βυζαντινής κι ενετικής, σιωπηλής, καστροπολιτείας. Στα ριζά του βράχου ο δρόμος φέρνει στην πύλη του κάστρου με τους μαιάνδρους των τειχών που τον στεφανώνουν. Η φθορά του χρόνου είναι μεγάλη, όμως το κάστρο διατηρεί μιαν αγέρωχη έκφραση. Τα λιοντάρια του Αγίου Μάρκου και τα ενετικά σύμβολα παντού. Σε απότομη κορυφή η εκκλησία της Αγίας Άννας χτισμένη από τον Ανδρόνικο Β' (13ος αι.) σπάνιο δείγμα οκταγωνικής με τρούλο. Ψηλά από το κάστρο τα τείχη και οι επάλξεις φαίνονται να γλιστράνε απότομα κι αθόρυβα στην άβυσσο της θάλασσας μαζί με τα ερείπια της κάτω πόλης. ΚΑΣΤΡΟ ΓΕΡΑΚΙΟΥ: Σε ύψος 400 μ. στους πρόποδες του Πάρνωνα το κάστρο χτίστηκε το 1209 από τον Γκι Ντε Ντιβελέ, έδρα βαρονίας που επόπτευε την Τσακωνία. Ήταν ενδιάμεσος σταθμός για την επικοινωνία με φωτιές ανάμεσα στα κάστρα του Μυστρά και της Μονεμβασιάς. Μεγαλύτερο από τα προηγούμενα, ακανόνιστου σχήματος με πύργους εξώστες και δεξαμενές νερού, σήμερα θα βρείτε μοναχά ερείπια των τειχών και σε καλή κατάσταση δύο αξιολογότατες βυζαντινές εκκλησίες 11ου και 12ου αι. προ φραγκικής περιόδου. ΚΑΣΤΡΟ «ΜΕΓΑΛΗΣ ΜΑΙΝΗΣ»: Στην περιοχή του Γερολιμένα κοντά στη θέση Πόρτο Κάγιο θα δείτε λείψανα του περίφημου κάστρου της Μαίνης που χτίστηκε το 1250 από τους Φράγκους προκειμένου να ελέγχουν από την περίοπτη θέση του ολόκληρη τη Μάνη. Σε μικρή απόσταση στον όρμο του Μέζαπου ερείπια φράγκικης οχύρωσης (13ου αι.) συναποτελούν το συγκρότημα του κάστρου της Μαίνης που παραδόθηκε μαζί με άλλα στους βυζαντινούς το 1262 προκειμένου να εξαγορασθεί ο Φράγκος ηγεμόνας. ΚΑΣΤΡΟ ΠΑΣΣΑΒΑ: Ανάμεσα Γύθειο και Αρεόπολη το κάστρο Πασσαβά χτίστηκε -κι αυτό για να εποπτεύει τη Μάνη- από το βαρόνο Ιωάννη Ντε Νεϊγί, πρωτοστράτορα του πριγκιπάτου της Αχαΐας, το 1254 και πήρε το όνομα του από ομόηχη πολεμική κραυγή των Φράγκων. Παρά τις καταστροφές, μαυρισμένο και χορταριασμένο, διατηρεί τους πύργους, τις δαντελωτές επάλξεις αλλά και την επιβλητικότητα του. ΤΟ ΚΑΣΤΡΟ ΧΕΛΜΟΣ (φτωχά λείψανα σήμερα) που έχτισαν οι Φράγκοι κοντά στο χωριό Λογκανίκος και τα ερείπια μεσαιωνικού φρουρίου στους Μολάους αποτελούν, μαζί με τα προαναφερόμενα, τα σημάδια του σύντομου περάσματος των Φράγκων από τη Λακωνία. Το φρούριο Κελεφά, απέναντι από το Οίτυλο, ανήκει σε άλλη περίοδο, χτίστηκε από τους Τούρκους τον 17ο αι. ΜΕΣΣΗΝΙΑ ΚΑΣΤΡΟ ΚΑΛΑΜΑΤΑΣ: Στην κορυφή λόφου αρχαίας ακρόπολης, ανοικοδομήθηκε την βυζαντινή περίοδο και οχυρώθηκε από τον Γουλιέλμο Βιλλεαρδουίνο που γεννήθηκε εδώ κι αγάπησε την πόλη. Το κάστρο υπέστη πολλές καταστροφές, κυρίως από τους Βενετούς που το γκρέμισαν (1685) για να το επισκευάσουν αργότερα. Εντοιχισμένο ανάγλυφο το λιοντάρι του Αγίου Μάρκου πάνω από την κεντρική πύλη. Θα δείτε τμήματα βυζαντινής οχύρωσης, εντοιχισμένους αρχαίους λίθους, ερείπια πύργου και περιβόλου. Συνδέεται με την ιστορία της πριγκίπισσας Ισαβέλλας (Αγγ. Τερζάκη: «Πριγκιπέσσα Ιζαμπώ»). ΚΑΣΤΡΟ ΚΟΡΩΝΗΣ: Τα προχριστιανικά και μεταγενέστερα τείχη, ανοικοδομήθηκαν και επεκτάθησαν από τους Βενετούς τον 13ο αι. Έκτοτε υπήρξε για αιώνες αντικείμενο διεκδίκησης ανάμεσα σε Βενετούς και Τούρκους. Το βενετσιάνικο φρούριο χτισμένο στην κορυφή του λόφου σε σχήμα περίπου τριγωνικό, με δύο περιβόλους, προμαχώνες και τετράγωνους πύργους εντυπωσιάζει. Αξιοθαύμαστη οχυρωματική τεχνική, ογκώδεις πύλες γοτθικής γραμμής, υπόγειες δεξαμενές, αρχαιοελληνικά κατάλοιπα στο οικοδομικό υλικό. Κι επί πλέον θέα μαγική στο πέλαγος. ΚΑΣΤΡΟ ΜΕΘΩΝΗΣ: Όπως και όλα τα μεσαιωνικά κάστρα της Πελοποννήσου χτίστηκε με αρχαιοελληνικά υλικά όταν κατέλαβαν οι Βενετοί το λιμάνι το 1209 οπότε και άρχισαν την οχύρωσή του. Ο όγκος και η επιβλητικότητα του εντυπωσιάζουν. Άλλαξε πολλές φορές χέρια ανάμεσα σε Βενετούς και Τούρκους. Πέτρινη γέφυρα με 14 τόξα στη θέση της ξύλινης οδηγεί πάνω από την τάφρο στην είσοδο με το ανάγλυφο λιοντάρι του Αγίου Μάρκου. Μεγάλος περίβολος, εντυπωσιακά τείχη, δυνατοί πύργοι, πύλες μνημειακές. Απέραντο. Στα Ν έξω από την πύλη η γέφυρα που οδηγεί στον οκτάγωνο πύργο, το Μπούρτζι, πάνω σε νησάκι χτισμένο μεταγενέστερα από Τούρκους για να ενισχύει την προστασία του λιμανιού από τους πειρατές με επάλληλες ταράτσες και πολεμίστρες. Θυρεοί κι επιγραφές παντού. ΠΑΛΑΙΟΚΑΣΤΡΟ ΠΥΛΟΥ ή «ΠΑΛΙΟΝΑΒΑΡΙΝΟ»: Μεγάλο κάστρο στην κορυφή υψώματος χτισμένο το 1278 από τους Φράγκους με αρχαίο υλικό, περικλείει έκταση 200 περίπου μ. σήμερα σε πολύ κακή κατάσταση. Ένα στενό δύσβατο μονοπάτι θα σας οδηγήσει στη βραχώδη χερσόνησο του Κορυφασίου, στον κόλπο της Βοϊδοκοιλιάς, μέχρι το εξωτερικό τείχος του κάστρου, το μόνο που διασώζεται, με τις δαντελωτές επάλξεις, τους τετράγωνους και στρογγυλούς πύργους. Μεταγενέστερες επεμβάσεις χάριν της καλύτερης οχύρωσης, έχουν αλλοιώσει την εξωτερική φυσιογνωμία του κτίσματος. ΝΙΟΚΑΣΤΡΟ ΠΥΛΟΥ: Απέναντι από τη Σφαχτηρία, χτίστηκε από τους Τούρκους (1573) μετά την ήττα στη ναυμαχία της Ναυπάκτου. Από τα πιο καλοδιατηρημένα και όμορφα της Ελλάδας. Αναστηλώθηκε από τον Μεζόν το 1829. Τεράστιος περίβολος, επάλξεις, πολεμίστρες, εξαγωνική εντυπωσιακή ακρόπολη με προμαχώνες και υδραγωγείο. Δείτε τον γοτθικό ναό της Μεταμόρφωσης, έργο των Φράγκων, μέσα στο κάστρο που έχτισαν οι Τούρκοι και που αργότερα έγινε τζαμί, ενώ σήμερα είναι πάλι εκκλησία. ΚΑΣΤΡΟ ΑΡΚΑΔΙΑΣ (ΚΥΠΑΡΙΣΣΙΑΣ): Στην κορυφή του λόφου πάνω από την πόλη της Αρκαδίας, όπως λεγόταν στο Βυζάντιο η Κυπαρισσία, και στα ερείπια αρχαίας ακρόπολης, χτίστηκε Βυζαντινό φρούριο, το οποίο ανακαίνισαν και μετέτρεψαν σε μεσαιωνικό κάστρο οι Φράγκοι το 1205. Τους διαδέχτηκαν Βενετοί και Τούρκοι που άφησαν τα ίχνη τους στην οχύρωση του περιβόλου. Στο ενδιάμεσο (1459-1460) πέρασε για λίγο στα χέρια των Παλαιολόγων του Μυστρά. Σώζονται τέσσερις ισχυροί και καλά οχυρωμένοι πύργοι ο ένας εκ των οποίων είναι βυζαντινός και λέγεται «Πύργος του Ιουστινιανού». Με τα ερείπια εξωτερικού οχυρωματικού περιβόλου του μεσαιωνικού ΚΑΣΤΡΟΥ ΤΗΣ ΑΝΔΡΟΥΣΑΣ (έργου των Φράγκων, 13ος αι.), τα λείψανα μεσαιωνικού ΚΑΣΤΡΟΥ ΒΑ της Καρδαμύλης, τα ερείπια ενετικών τειχών στο νησάκι Μερόπη, τα ερείπια του ΚΑΣΤΡΟΥ ΤΗΣ ΖΑΡΝΑΤΙΑΣ που έχτισαν οι Τούρκοι σε ερείπια προγενέστερου κτίσματος, για να ελέγχουν το πέρασμα στη Μάνη, τα ερείπια του φράγκικου ΚΑΣΤΡΟΥ ΛΕΥΚΤΡΟΝ στα ΝΑ της Καρδαμύλης, καθώς και με ερείπια ενετικού ΚΑΣΤΡΟΥ στο Πεταλίδι, ολοκληρώνεται η παρουσίαση των μεσαιωνικών κτισμάτων όχι μόνο στην περιοχή της Μεσσηνίας αλλά και σε ολόκληρη την Πελοπόννησο. Δευτερεύον Τίτλος: Υπάρχουν Κάστρα στην Ελλάδα; «Υπάρχουν κάστρα στην Ελλάδα;», με είχαν ρωτήσει πριν δύο- τρία χρόνια κάποιοι αγγλόφωνοι συνομιλητές μου στο πολυπληθέστερο σχετικό διαδικτυακό φόρα παγκοσμίως, το castles on the web. Η παραπάνω ερώτηση για εμένα ήταν ένα μικρό σοκ.. Η Ελλάδα αποτελεί μία από τις λιγοστές χώρες στην υφήλιο με τόσα πολλά κάστρα και φρούρια, υπολειπόμενη μόνο οριακά από χώρες όπως η Αγγλία, η Σκωτία, η Γερμανία ή η Ισπανία. Δεν είναι υπερβολή να πούμε ότι στον ελλαδικό χώρο υπάρχουν πάνω από 600 κάστρα, φρούρια και πύργοι, η κατάσταση των οποίων ποικίλει από άριστη έως χείριστη σε ορισμένες περιπτώσεις. Ακόμα όμως και μεσαιωνικά οχυρά που σήμερα δεν διασώζονται παρά κάποια ερείπια, έχουν αφήσει το στίγμα τους στην περιοχή και έχουν παίξει σημαντικότατο ρόλο στην ιστορία του τόπου μας(όπως αρκετά φρούρια που πριν μόλις δύο αιώνες έζωναν την καστροπολιτεία της Κέρκυρας και σήμερα δεν σώζεται απ' αυτά σχεδόν τίποτα). Επιπλέον, στην μεσαιωνική ιστορία του δυτικού κόσμου μπορεί μεν η Ελλάδα να μην υφίσταται καν ως κρατίδιο και άρα να μην αναφέρεται, όμως αποτελούσε μία από τις σημαντικότερες επαρχίες της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας και παράλληλα αποτελούσε το σημείο από όπου περνούσε οποιοσδήποτε δυτικός ήθελε να φτάσει στην Ιερουσαλήμ, τους Αγίους Τόπους, την Κωνσταντινούπολη, ή την Ρόδο. Και πιστέψτε με, εκείνη την περίοδο οι δυτικοί που ήθελαν να επισκεφτούν τα παραπάνω μέρη ήταν πολλοί. Αρκεί να σας θυμίσω τις σταυροφορίες που πραγματοποιήθηκαν για την απελευθέρωση των Αγίων Τόπων, το γεγονός ότι η Κωνσταντινούπολη στις συνειδήσεις των δυτικών αποτελούσε μία Ουτοπική Πόλη καλυμμένη από άκρη σ' άκρη με χρυσάφι(κάτι που οδήγησε σε σημαντικό βαθμό στο φιάσκο της Δ' Σταυροφορίας), ενώ η Ρόδος για παραπάνω από 200 χρόνια αποτέλεσε- με τα κάστρα της Ρόδου, της Λίνδου και της Μονόλιθου- την έδρα του πιο ισχυρού ίσως δυτικού τάγματος, των Ιωαννιτών Ιπποτών, κατά τη λαμπρότερη περίοδο του. Επιπλέον, η μεσόγειος αποτελούσε κατά το μεσαίωνα τη σημαντικότερη θάλασσα για τις δραστηριότητες, πολεμικές ή εμπορικές, όλων των τότε βασιλείων, με αποτέλεσμα τα λιμάνια του σημερινού Ελλαδικού χώρου να αποτελούν το Α και το Ω για τις τότε κραταίες θαλάσσιες δυνάμεις. Αρκεί να αναφέρουμε τα λιμάνια της Μεθώνης και της Κορώνης που αποτελούσαν τους Οφθαλμούς της Γαληνοτάτης Δημοκρατίας της Βενετίας στην Ανατολή, τα λιμάνια της Κρήτης και πιο συγκεκριμένα του Ηρακλείου που αποτέλεσε στόχο Βυζαντινών, Σαρακηνών, Τούρκων, Βενετών και τελικά Ελλήνων, αλλά και το απόρθητο λιμάνι- κάστρο της Μονεμβασιάς. Επιπλέον, αρκετά κάστρα της Ελλάδας συνδέθηκαν άρρητα με τις πιο σημαντικές και θρυλικές προσωπικότητες του μεσαίωνα, όπως η Σκιάθος με τον διαβόητο πειρατή Χαϊρεδίν Μπαρμπαρόσα, μετέπειτα ναύαρχο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, η Σαμοθράκη με την οικογένεια των Γατελούζων που έμμεσα προσπάθησαν να αποκτήσουν το όνομα και την εξουσία της αυτοκρατορικής οικογένειας των Παλαιολόγων, η Καλαμάτα με τον Γουλιέλμο Βιλεαρδουίνο της κραταίας τότε ομώνυμης οικογένειας, αλλά και η καστροπολιτεία του Μυστρά με τον τελευταίο αυτοκράτορα του Βυζαντίου, τον Κωνσταντίνο τον Παλαιολόγο, γνωστό σήμερα και ως Μαρμαρωμένο Βασιλιά. Ακόμα όμως και όταν η Βυζαντινή Αυτοκρατορία άρχισε να σβήνει, καθώς καταλαμβάνονταν σταδιακά από την Οθωμανική Αυτοκρατορία, στα εδάφη κτίστηκαν τα πιο ισχυρά τουρκικά κάστρα, τα οποία μάλιστα συνδέθηκαν με τους γνωστότερους αντιφρονούντες πασάδες που θέλησαν να αποσχισθούν από τη Σουλτανική εξουσία, τον Μεχμέτ Αλί, Πασά της Αιγύπτου, της Καβάλας και τον Αλί Πασά των Ιωαννίνων. «Υπάρχουν κάστρα στην Ελλάδα;» με ρώτησαν και αναρωτιέμαι πως είναι δυνατόν να μην έχουν ποτέ ακούσει για τον Λευκό Πύργο της Θεσσαλονίκης, το γνωστότερο σήμερα οχυρό της Ελλάδας και τον τάφο του ισχυρότερου ανατολικού τάγματος, των Γενίτσαρων της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Ή από την άλλη, είναι δυνατόν να μην έχουν ακούσει ποτέ για το κάστρο του Πλαταμώνα, το μοναδικό φρούριο που είναι αδύνατον να μην έχει δει κάποιος που επισκέπτεται έστω και για λιγοστές μέρες την Ελλάδα, διανύοντας τον πιο πολυσύχναστο δρόμο της χώρας μας, την εθνική οδό Αθηνών- Θεσσαλονίκης; Ή μήπως το Φραγκοκάστελο της Κρήτης, του οποίου ο μύθος των Δροσουλιτών έχει πραγματικά κάνει το γύρω του κόσμου ως ένα από τα λιγοστά αυθεντικά σύγχρονα μυστήρια; Τα κάστρα της Ελλάδας δεν αποτελούν απλά ένα κομμάτι του μακρινού παρελθόντος, οχυρά που έζησαν ένδοξες στιγμές μόνο κατά τον μεσαίωνα ώστε μετά το τέλος του να σωπάσουν, όπως συμβαίνει σχεδόν σε κάθε άλλο κράτος της Ευρώπης. Αντιθέτως, απασχόλησαν τη διεθνή ευρωπαϊκή πολιτική και πολεμική σκηνή πάμπολες φορές κατά τη νεότερη ιστορία. Πάρετε για παράδειγμα την καστροπολιτεία της Κέρκυρας, στην οποία ο ίδιος ο Ναπολέοντας έφερε 1.000 κανόνια δημιουργώντας ένα από τα ισχυρότερα οχυρά του, όπου συνεχείς οχυρώσεις από 'Aγγλους και Γάλλους τη μετέτρεψαν στο ισχυρότερο κάστρο παγκοσμίως(σύμφωνα με τότε δηλώσεις) και που για να ενωθεί η Κέρκυρα με την Ελλάδα ο ουσιαστικότερος όρος ήταν να γκρεμιστεί ολοκληρωτικά! Μάλιστα, μέχρι και σήμερα στο νησί δεν επιτρέπεται να εγκατασταθεί ελληνικό στρατόπεδο, μιας και κάτι τέτοιο απαγορεύεται ρητά από τους 'Aγγλους στο σύμφωνο που υπογράφτηκε για την ένωση της Ιονίου Πολιτείας με την Ελλάδα, το 1864. Και φυσικά, ούτε λόγος για το αίμα που χύθηκε κατά τις εκάστοτε ελληνικές επαναστάσεις, τόσο κατά των Τούρκων όσο και κατά των Γερμανοιταλών, μιας και θεωρώ δεδομένο ότι κάτι τέτοιο ήταν κάτι περισσότερο από αναμενόμενο. Όμως, η ιδιαιτερότητα των ελληνικών κάστρων έγκειται και στο πλήθος των λαών που πολέμησαν στη σκιά των επάλξεων τους.. έως και στρατιώτες από τη μακρινή Νέα Ζηλανδία τα υπερασπίστηκαν κατά το Β' Παγκόσμιο Πόλεμο! Κάπως έτσι, πιστεύω ότι είναι άκρως δικαιολογημένη η εξύμνηση τους από τόσους και τόσους, ξένους και Έλληνες, ιστορικούς, ποιητές και περιηγητές όπως ο Μινώτος, ο Εβλιά Τσελεμπή, ο Νούκιος, ο ανώνυμος συγγραφέας του Χρονικού του Μορέως, κλπ. Ανατρέχοντας στους τίτλους που στολίζουν ανά τους αιώνες τα ελληνικά καστέλια, μπορούμε να κατανοήσουμε και την εξέχουσα θέση που κατείχαν στις συνειδήσεις των λαών: Κλειδοκράτορας Μακεδονίας- Θεσσαλίας για το κάστρο του Πλαταμώνα, Θερμοπύλες της Θράκης για το κάστρο της Καβάλας, Γιβραλτάρ της Ανατολής για το κάστρο της Μονεμβασιάς, Πύργος του Αίματος για τον Λευκό Πύργο της Θεσσαλονίκης, το Αιρετικό Οχυρό της Λίνδου, κλπ. Σ' αυτά τα ελληνικά καστέλια επιθυμεί το παρόν σύγγραμμα να αποτείνει φόρο τιμής, να διηγηθεί τις ιστορίες τους, να αφουγκραστεί τους μύθους που τα αγκαλιάζουν, να πενθήσει για το αίμα που έχει ποτίσει τα χώματα τους, να πονέσει για τις πολιορκίες και τις επιδρομές που έχουν ζήσει, να μεταδώσει στους αναγνώστες του το συναίσθημα της απελπισίας, της θλίψης, αλλά και της χαράς και της λαχτάρας που έχουν νιώσει άνθρωποι πίσω και μπροστά από τις επάλξεις τους. Αλλά κυρίως, να ταξιδέψει τον άνθρωπο του σήμερα σε εποχές του χθες, να τον πάρει από το χέρι και να τον ξεναγήσει σε κάποιους από τους πιο σημαντικούς εκπροσώπους τους, να του μιλήσει για την ιδιαιτερότητας τους, να του εξηγήσει γιατί είναι σπάνια- ίσως και μοναδικά- ανά την υφήλιο, να του μάθει να αναγνωρίζει την αξία τους.. να αγαπάει το παρελθόν του. 'Αρα στην ερώτηση «Υπάρχουν κάστρα στην Ελλάδα;», μία μόνο απάντηση δύναται να δοθεί: «Ναι.. και μάλιστα μερικά από τα σημαντικότερα παγκοσμίως». Ο Ιουστινιανός Α' ντυμένος τον πορφυρό μανδύα του Αυτοκράτορα Η πορφύρα είναι χρωστική ουσία που παράγεται με την επεξεργασία του οστράκου Haustellum brandaris και η οποία δίνει ανεξίτηλο βαθυκόκκινο χρώμα. Ήταν ιδιαίτερα πολύτιμη λόγω της δυσκολίας παρασκευής και της σπανιότητας των οστράκων από τα οποία παράγεται, οπότε η χρήση ενδυμάτων βαμμένων με πορφύρα ήταν από την κλασσική αρχαιότητα ένδειξη πλούτου και εξουσίας. Έτσι, με το χρώμα της πορφύρας βάφονταν μεταξύ άλλων ορισμένα ενδύματα βασιλιάδων και αυτοκρατόρων.Γνωστές άλλωστε οι λέξεις πορφυρογέννητος και πορφυρογέννητη, για τα παιδιά που γεννήθηκαν όταν ο πατέρας τους ήταν αυτοκράτορας.Κατά την συνήθεια της εποχής τα νεογέννητα(παιδιά των αυτοκρατόρων) τα ακουμπούσαν σε ύφασμα πορφυρού χρώματος ΣΑΠΟΥΝΙ Μεσαίωνας - Αναγέννηση Οι σαπωνοποιοί στη Νάπολι είχαν δημιουργήσει συντεχνία κατά τα τέλη του 6ου αιώνα[8], ενώ κατά τον 8ο αιώνα η σαπωνοποιία ήταν πολύ γνωστή τόσο στην Ιταλία όσο και στην Ισπανία.[9] Τα καπιτουλάρια (διατάγματα) των Μεροβιγγείων De Villis, περί το 800 μ.Χ., αναφέρουν το σαπούνι ως ένα από τα προϊόντα που πρέπει να καταγράφουν οι εκπρόσωποι της βασιλικής περιουσίας. Η σαπωνοποιία αναφέρεται τόσο ως "γυναικεία εργασία" αλλά και ως ενασχόληση "ικανών τεχνιτών" στους οποίους εντάσσονταν οι ξυλουργοί, οι κτίστες και οι αρτοποιοί.[10] Στην Γαλλία κατά το δεύτερο ήμισυ του 15ου αιώνα η ημι-βιομηχανική σαπωνοποιία είχε συγκεντρωθεί σε ορισμένα κέντρα της Προβηγκίας, όπως η Τουλόν, η Ιέρ και η Μασσαλία, από τα οποία εφοδιαζόταν όλη η χώρα. Η παραγωγή, μάλιστα, της Μασσαλίας, σε δύο εργοστάσια, έτεινε να εκτοπίσει όλα τα υπόλοιπα κέντρα.[11] Στην Αγγλία η παραγωγή σαπουνιού γινόταν σχεδόν αποκλειστικά στο Λονδίνο[12] Από τον 16ο αιώνα και ύστερα άρχισαν να παράγονται στην Ευρώπη πιο εκλεπτυσμένα σαπούνια, με χρήση φυτικών ελαίων και όχι ζωικών λιπών. Πολλά από αυτά παράγονται ακόμη και σήμερα, είτε από βιομηχανίες είτε από οικοτέχνες. Πολεοδομία κάστρων άνω πόλης Η Άνω Πόλη είναι μια περιοχή ιδιαίτερης ιστορικής σημασίας, καθώς με το βυζαντινό αλλά και τον προσφυγικό της χαρακτήρα αποτελεί σημείο αναφοράς για της κατοίκους της πόλης αλλά και για κάθε επισκέπτη της. Η περιοχή αυτή, η οποία διασώθηκε από την πυρκαγιά του 1917 βρίσκεται στο βορειότερο και ψηλότερο τμήμα της παλιάς πόλης .Αρχίζει ουσιαστικά από τη βόρεια πλευρά της οδού Αγίου Δημητρίου φτάνοντας βόρεια ως τα τείχη της Ακρόπολης και δυτικά και ανατολικά ως τα αντίστοιχα Βυζαντινά Τείχη, που σώζονται σχεδόν ολόκληρα στην περιοχή. Παρόλο που δεν ερευνήθηκε με αρχαιολογικές ανασκαφές, είναι σχεδόν βέβαιο ότι στην ελληνιστική, ρωμαϊκή και βυζαντινή εποχή δεν κατοικήθηκε, τουλάχιστον συστηματικά. Γειτονιές με κατοικίες δημιουργήθηκαν με την τουρκοκρατία, για να πυκνοκατοικηθεί η περιοχή στα τελευταία χρόνια του 19ου αιώνα. Στην περιοχή αυτή περιλαμβάνονται σημαντικά μνημεία της Θεσσαλονίκης όπως: τα Τείχη με την Ακρόπολη και το Επταπύργιο, ο ναός του Οσίου Δαβίδ (Μονή Λατόμου), ο ναός του Αγίου Νικολάου Ορφανού, ο ναός των Ταξιαρχών, η Μονή Βλατάδων, ο ναός της Αγίας Αικατερίνης, ο ναός του Προφήτη Ηλία, ένας βυζαντινός λουτρώνας της πλατείας Κρίσπου, το Αλατζά Ιμαρέτ της οδού Κασσάνδρου, κ.ά.Πέρα όμως από τα μνημεία αυτά, στην περιοχή της Άνω Πόλης διασώζεται σε πολλά τμήματα ο παλιός (παραδοσιακός) πολεοδομικός ιστός της πόλης με τους στενούς λιθόστρωτους δρόμους, τα αδιέξοδα, τα μικρά ξέφωτα και τις πλατείες και προπαντώς με τα μοναδικά σε λιτότητα, λειτουργικότητα και κομψότητα κτίματα της Λαϊκής Μακεδονίτικης Αρχιτεκτονικής. Τα κτίσματα αυτά, που κύρια συναντώνται στις περιοχές γύρω από τους ναούς των Ταξιαρχών, Οσίου Δαβίδ, Μονής Βλατάδων και στους δρόμους Δημ. Πολιορκητή, Αλεξ. Παπαδοπούλου, Θεοφίλου, Αντιόχου, Αμφιτρύωνα, Ηροδότου, Τσαμαδού και Σαχτούρη, δεν έχουν να επιδείξουντίποτα το πομπώδες και το πολυτελές. Φτιαγμένα με φτωχά και ευτελή υλικά, επιβάλλονται με τη μορφή τους και τη λειτουργική (εσωτερική και εξωτερική) δομή τους. Τυπικό γνώρισμά τους η καθαρή αρχιτεκτονική τους διαρρύθμιση με πολλά στοιχεία κληροδοτημένα και από αυτήν ακόμα την αρχαία ελληνική και βυζαντινή παράδοση, οι αρχιτεκτονικές "προεξοχές" (σαχνισιά, το "ηλιακό" των βυζαντινών) και οι στεγασμένοι εξώστες ("χαγιάτια") Τα Βυζαντινά Οχυρωματικά Τείχη, από τον Βαρδάρη μέχρι το Επταπύργιο και την οδό Αγίου Δημητρίου. κατασκευάστηκαν κατά τη διάρκεια της ηγεμονίας του Μεγάλου Θεοδοσίου (4ος αιώνας μ.Χ.) για να περιστοιχίζουν τη μεσαιωνική πόλη.Πάνω από τη μονή Βλατάδων υψώνεται το Βόρειο τείχος της πόλης στο οποίο «κολλάει» ο περίβολος της Ακρόπολης. Δύο μεγάλες πύλες, οι «πορτάρες», οδηγούν στο εσωτερικό της Ακρόπολης, που χρησίμευε ως τελευταίο καταφύγιο των κατοίκων σε περιπτώσεις άλωσης της πόλης.Δίπλα στην ανατολική πορτάρα που οδηγεί εκτός των τειχών είναι η πύλη της αυτοκράτειρας Άννας Παλαιολογίνας. Ανατολικότερα, στη γωνία του Βόρειου με το Ανατολικό τείχος, δεσπόζει ο πύργος του Τριγωνίου, όπως τον έλεγαν οι Βυζαντινοί, γνωστός και ως πύργος της Αλύσεως ή πύργος του Πυροβολίου, που χτίστηκε την ίδια εποχή με το Λευκό Πύργο